„Ruch jako warunek prawidłowego rozwoju dziecka”
opracowała mgr Aleksandra Strojna-Pałamar
Od poczęcia ruch determinuje nasze życie. Na każdym etapie rozwoju możemy zauważyć, że zmiany jakie się dokonują dotyczą motoryki. Przyjście dziecka na świat jest jednym z najtrudniejszych momentów. Środowisko, w którym wszystkie potrzeby dziecka są zaspokajane bez jego działania, bezpowrotnie znika. Od tego momentu, mały człowiek musi się przystosować do nowych warunków: nauczyć się oddychać, jeść, komunikować swoje potrzeby. Zdrowy noworodek, wykazuje aktywność ruchową, która przejawia się w nieskoordynowanych i chaotycznych ruchach nóg i rąk, pozbawionych celu. Okres niemowlęctwa, to okres, kiedy dziecko wielokierunkowo i dynamicznie się rozwija. Dziecko na przestrzeni kilku miesięcy z postawy wyłącznie leżącej, przybiera postawę pionową. Mimowolne odruchy zanikają, robiąc miejsce celowym, które warunkują prawidłowy rozwój dziecka. Bardzo ważne jest doskonalenie się ruchów rąk oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej, dzięki której coraz bardziej precyzyjne stają się czynności manipulacyjne palcami.
Z czasem samodzielnie zaspokaja potrzebę jedzenia i picia, korzysta z rzeczy codziennego użytku, a w późniejszych etapach potrafi wkładać poszczególne części garderoby. Podstawową aktywnością dziecka jest zabawa, a rozwój ruchowy objawia się poprzez tzw. stopniowe automatyzowanie się czynności. Oznacza to, że dziecko potrafi podejmować działania bez kontrolowania ich wzrokiem.
Dzieci w wieku przedszkolnym szczególnie są spragnione ruchu i to dzięki niemu eksplorują świat– wspinają się, skaczą, biegają, kręcą w kółko, rzucają przedmiotami. Osiągają również nowe umiejętności, min.: pokonują przeszkody, opanowują jazdę na rowerze czy hulajnodze. Poprzez rozwój fizyczny dzieci rozwijają równowagę, orientację w schemacie ciała oraz doskonalą koordynację wzrokowo-ruchową, przez co przejmują kontrolę nad własnym ciałem. Dzięki temu wzmacniają się mięśnie i ich napięcie, poczucie sprawczości, a co za tym idzie, również samodzielności. Dzieciństwo jest bogate w nowe wrażenia i doznania, zarówno te fizyczne jak i poznawcze. Aktywność ruchowa stymuluje rozwój dziecka, niezależnie od jej formy. Ogromne znaczenie w okresie dziecięcym mają zabawy ruchowe. Rozwijają one nie tylko sprawność fizyczną, ale również wpływają na wszechstronny rozwój dziecka we wszystkich sferach. Zabawy drużynowe, grupowe czy indywidualne pozwalają na kształtowanie kompetencji społecznych poprzez: przestrzeganie zasad i postawy fair play, czekanie na swoją kolej, doświadczenie sukcesu oraz przegranej, możliwość rywalizacji oraz współdziałania. W sferze emocjonalnej aktywność ruchowa pełni rolę regulacyjną, ponieważ redukuje stres, poprawia nastrój oraz uwalnia endorfiny – tzw. „hormon szczęścia”. Dziecko uczy się kontrolować swoje emocje oraz nabywa umiejętność radzenia sobie z trudnymi sytuacjami (np. przegraną) lub silnymi emocjami związanymi z przeżyciem sukcesu (wygraną).
W sferze poznawczej, dziecko odkrywa związki przyczynowo-skutkowe, zderza się z nowymi sytuacjami i problemami, uczy się je rozwiązywać i rozumieć. Pojawia się więcej wrażeń oraz spostrzeżeń. Kształtuje się percepcja słuchowa, dzieci chętnie śpiewają krótkie piosenki, zauważają tempo oraz ton w muzyce. Aktywne dzieci wykazują lepszą koncentrację i osiągają lepsze wyniki w nauce. Dlatego tak ważna jest aktywność ruchowa u dzieci w wieku przedszkolnym, w szczególności w zakresie motoryki dużej i małej, dzięki której są w stanie osiągnąć gotowość szkolną. Polega ona na zdobyciu takich osiągnięć rozwojowych, w każdej sferze (społecznej, emocjonalnej, poznawczej, fizycznej), które pozwolą dziecku podjąć naukę w szkole podstawowej.
Zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization), jasno określają zapotrzebowanie dzieci i młodzieży na aktywność fizyczną:
- co najmniej 60 minut aktywności fizycznej o umiarkowanej lub wysokiej intensywności, przy czym każda ilość dodatkowej aktywności fizycznej, przekraczająca zalecane minimalne 60 minut, zapewnia dodatkowe korzyści zdrowotne,
- większość dziennej aktywności fizycznej dzieci i młodzieży powinny stanowić umiarkowanie intensywne ćwiczenia aerobowe (czyli tlenowe), do których należy włączyć ruch o intensywnym natężeniu, wymagający większych nakładów energetycznych,
- co najmniej 3 razy w tygodniu aktywności ruchowe winny być ukierunkowane na wzmacnianie i kształtowanie mięśni i kości, a zatem idealne dla dzieci będą gry i zabawy grupowe lub indywidualne z piłką, bieganie, skakanie, jazda na rowerze, rolkach, czyli zajęcia zwiększające siłę, szybkość i gibkość.
Odpowiednią dawkę aktywności, która będzie stymulująca i rozwijająca można zapewnić dziecku w każdych okolicznościach. Współczesny świat oferuje nam wiele możliwości i rozwiązań, wystarczy tylko chcieć z nich skorzystać. Zacząć można od małych rzeczy – wybrać rower zamiast samochodu, spacer zamiast komunikacji miejskiej, zabawy terenowe w parku lub w ogrodzie. Zrezygnować z kolejnego odcinka ulubionej kreskówki na rzecz wyjścia na plac zabaw. Stojąc w korku drogowym lub czekając w kolejce świetnie sprawdzą się zabawy paluszkowe, które często są zapominane. Przy niepogodzie, w warunkach domowych z łatwością można stworzyć tor przeszkód, bez konieczności posiadania specjalistycznych pomocy i sprzętów. Swobodne improwizacje ruchowe przy ulubionej muzyce korzystnie wpłyną na rozwój kreatywności i inwencji twórczej dziecka. W mieszkaniu można w łatwy sposób dokonać montażu huśtawki czy liny wspinaczkowej, które świetnie sprawdzają się w okresie jesienno-zimowym. Można również skorzystać z lokalnych miejsc aktywności dla dzieci – klubów piłkarskich, sal zabaw, szerokiej oferty zajęć sportowo-ruchowych – które nie tylko pozwolą na zaspokojenie dziecięcej potrzeby ruchu, ale również staną się okazją do odkrycia pasji i talentów.
Niestety, jak w każdej dziedzinie życia, zdarza się, że występują zaburzenia w rozwoju. Mają one ogromny wpływ na życie małego człowieka. Każde pojawiające się zaburzenie w rozwoju ruchowym powoduje obniżenie ogólnej sprawności dziecka, a co za tym idzie ogranicza jego możliwości poznawania świata i uczenia się. Tzw. „bloki rozwojowe” powodują, że elementy na które składa się prawidłowy rozwój ruchowy, nie pojawiają się, co prowadzi do kompensowania, czyli zastępowania ich, prymitywnymi ruchami. Przyczyn pojawiania się zaburzeń rozwojowych jest wiele i mogą dotyczyć każdego etapu, od poczęcia do wieku dorosłego:
- w okresie płodowym – styl życia matki, urazy, przyjmowane leki, czynniki genetyczne, wcześniactwo, choroby zakaźne przebyte przez matkę.
- W okresie okołoporodowym – infekcje, nieprawidłowy przebieg porodu, czas trwania porodu, niedotlenienie.
- W okresie noworodkowym i dziecięcym – urazy, wypadki, nieprawidłowa pielęgnacja i opieka, odrzucenie przez rodzica, brak odpowiedniej stymulacji i bodźców ze środowiska.
Jeśli podstawowe narzędzie do nauki i rozwoju pozostaje zaburzone, niemożliwy jest pełny i harmonijny rozwój. Dziecko, które nie ma możliwości rozwoju pozostaje w stagnacji, kompensuje braki w sposób prymitywny, hamując kolejne etapy rozwoju. Dziecko o nieprawidłowym przebiegu rozwoju ruchowego napotyka na trudności w każdej ze sfer. Ograniczona sprawność ruchowa powoduje utrudnienia w poruszaniu się, przemieszczaniu, dostępnością do wielu miejsc, co niekorzystnie wpływa na życie towarzyskie i kulturalne. Nieskoordynowane ruchy, trudności w bieganiu czy łapaniu piłki często wiążą się z wykluczeniem z grup rówieśniczych, szczególnie w wieku szkolnym, co powoduje pogorszenie rozwoju społecznego i emocjonalnego, wycofanie i niechęć do integracji z rówieśnikami. W pewnym wieku dzieci zauważają swoją odmienność i różnice, co wpływa negatywnie na samoocenę i poczucie własnej wartości.
Rozwój ruchowy determinuje ogólny rozwój człowieka, wpływa na umiejętność uczenia się oraz na dalsze życie. Bardzo ważne jest, aby wspierać i prawidłowo stymulować ten obszar. Odpowiednie zabawy i ćwiczenia już w okresie dziecięcym wzmacniają prawidłowe wzorce ruchowe, motywują do podejmowania działania, wzmacniają organizm. Należy również dawać przykład własną postawą oraz stylem życia, ponieważ dzieci uczą się przez naśladowanie, szczególnie bliskich im osób – rodziców, rodzeństwa, rówieśników czy nauczycieli. W przypadku dzieci o nieprawidłowym przebiegu rozwoju ruchowego konieczna jest wszechstronna diagnoza oraz rehabilitacja i terapia zaburzonych funkcji, w możliwie jak najszybszym czasie od wykrycia zaburzenia.
Bibliografia:
Borkowska M., Uwarunkowania rozwoju ruchowego i jego zaburzenia w mózgowym porażeniu dziecięcym, Warszawa 2001 r., PST NTD -SI.
Kielim J., Klimek– Markiewicz K., Krok po kroku, Gdańsk 2021 r., GWP
Hurlock E.B., „Rozwój dziecka”, Warszawa 1985 r., PWN
Światowa Organizacja Zdrowia. Ocena krajowych możliwości zapobiegania chorobom niezakaźnym i ich zwalczania: raport z globalnego badania z 2019 r. Genewa: Światowa Organizacja Zdrowia; 2020.
