Prawda, dobro i piękno – kształtowanie uniwersalnych
wartości u dzieci w wieku przedszkolnym.
Opracowała: mgr Urszula Golanowska
Nauczenie wartości to najważniejsza rzecz,
jaką możemy zrobić dla szczęścia dziecka.
Linda i Richard Eyre
Wartości nie są czymś oczywistym. Nie rodzimy się z ich znajomością czy umiejętnością kierowania nimi. Dlatego czymś ważnym i oczywistym jest zapewnienie dzieciom warunków do nauki wartości by miały szansę posługiwać się nimi. Wartości w życiu każdego człowieka to drogowskazy wskazujące mu kierunek, w którym powinien podążać, i ułatwiające podejmowanie decyzji. Poprzez dokonywanie wyborów określonych wartości i postępowanie w zgodzie z nimi człowiek integruje się ze społecznością, w której funkcjonuje. Wartości chronią nas przed podejmowaniem błędnych decyzji, krzywdzących innych i destrukcyjnych dla danej osoby. „Wartość” ma wiele różnorodnych znaczeń. Za najtrafniejszą z punktu widzenia edukacji przedszkolnej można uważać następującą definicję: „wszystko to, co cenne i ważne dla jednostki oraz społeczeństwa, a także godne człowieka, co prowadzi do integralnego rozwoju, do pełni człowieczeństwa, a także stanowi podstawę lub istotny punkt odniesienia w uznaniu czegoś za dobre lub złe”.
Zasadniczą metodą przekazywania dzieciom pożądanych sposobów postępowania, powinno być ukazywanie / uczenie wartości poprzez własną postawę nauczyciela oraz rodzica, jako niewerbalną metodę oddziaływania wychowawczego. Żadna najdoskonalsza metoda nauczania nie będzie wystarczająca, jeśli my – sami ze sobą – nie jesteśmy w zgodzie. Nie tylko chodzi o to, co robimy. Chodzi o to, kim jesteśmy. Nauczyciel powinien najpierw umożliwić dziecku zrozumienie znaczenia danej wartości poprzez obserwację zgodnego z nią zachowania dorosłych i rówieśników, a także dostarczać dziecku wzorów postępowania charakterystycznych dla poszczególnych wartości. Rozumienie wartości to umiejętność przewidywania, co może się stać, gdy nie będzie się jej przestrzegać. Trudno wyobrazić sobie wychowanie bez nauczania i przekazywania wartości, które budują charakter dziecka. Cechą dobrego charakteru jest integralność, czyli zgodność głoszonych zasad z czynami. Ucząc dzieci, nauczyciel musi pamiętać, że aby przekazać wartości, trzeba być samemu spójnym wewnętrznie, tzn. zachowywać się zgodnie z głoszonymi wartościami. Howard Gardner na jednej z konferencji powiedział „nieważne, co mówisz do dzieci, ważne, co robisz”. Kierując się powyższymi przesłankami, można wykorzystać bajki, jako jeden z elementów wspomagający wykreowanie osobowości dziecka już na poziomie wieku przedszkolnego. Będą one bardzo dobrym przewodnikiem w pracy dydaktyczno – wychowawczej. Bajki odgrywają istotną rolę w rozwoju emocjonalnym dzieci. W bajkowe przygody wplecione są różne życiowe sytuacje. Dziecko przeważnie utożsamia się z postacią głównego bohatera; towarzyszy mu w wędrówce, razem z nim przeżywa radość, smutek, ból, nawiązuje przyjaźnie, stawia czoło wrogom, podejmuje wyzwania, odpoczywa i bawi się. Dzięki tej identyfikacji zapoznaje się z całą gamą emocji, uczuć i postaw. Uczy się zachowań społecznie akceptowanych oraz tych, które są potępiane, form ekspresji emocji, sposobów reagowania w trudnych sytuacjach oraz zaspokajania różnych potrzeb. Bajki jednoznacznie kojarzone są z dziećmi, gdyż, jak powszechnie wiadomo, na tym etapie rozwoju mały człowiek poznaje świat rzeczywisty przez pryzmat świata wyimaginowanego,
stworzonego z myślą o nim, jego potrzebach i możliwościach. W okresie przedszkolnym dziecko podlega socjalizacji i wychowaniu nie tylko w kręgu własnej rodziny, ale również w szerszych grupach społecznych. Poznaje świat za pomocą operacji konkretnych, posługuje się myśleniem magicznym, szuka prostych związków przyczynowo – skutkowych. Bajki wprowadzają je w świat roślin, zwierząt, ludzi z ich typowymi cechami i przywarami. Poznaje wzorce osobowe, prototypowe postacie dobra i zła. Zaczyna postrzegać ludzkie zachowania oraz ich konsekwencje. Dowiaduje się, jakie wartości są cenione poprzez jednoznaczne pokazanie, kogo i za co spotyka nagroda czy kara. Poznaje abstrakcyjne pojęcia, takie, jak dobro, zło, sprawiedliwość, miłość, przyjaźń, piękno i wiele innych. Uczy się wrażliwości, zachowań prospołecznych oraz empatii dzięki przeżywaniu wydarzeń wraz z bohaterami. Nauczyciel, który w swoim życiu kieruje się humanistycznymi wartościami dobra, piękna, prawdy, rzetelności i uczciwości przekaże swoim wychowankom wartościowe normy i wzorce postępowania oraz zaszczepi w nich gotowość do bezinteresownego działania na rzecz innych ludzi. Przedszkole to instytucja wspierająca rodziców w wychowaniu ich dzieci. Dla dziecka to nauka współżycia w grupie rówieśniczej, to nauka relacji, zasad, norm oraz ról jakie pełnią w obrębie grupy przedszkolnej. Łączenie nauczania umiejętności, zdobywania wiedzy i wychowania są wymiarem pracy każdego nauczyciela wychowawcy. Wspólny front – rodziców i nauczyciela – w egzekwowaniu i przestrzeganiu zasad przez dziecko, znacznie zwiększa szanse na wykształcenie postaw opartych na zasadach i normach akceptowanych społecznie. Dziecko musi przyjąć taki sposób zachowania, który będzie akceptowany przez dorosłych i rówieśników. W życiu społecznym oznacza to bowiem dobre relacje z dorosłymi, zawieranie przyjaźni i akceptację grupy rówieśniczej. Najważniejszymi wartościami dla człowieka są: szacunek do siebie i innych, samorealizacja, miłość, sprawiedliwość, człowieczeństwo, szczerość, prawda, tolerancja, solidarność, uczciwość, odwaga, odpowiedzialność, mądrość i szczęście, tożsamość. Nauczyciele dostosowują przekazywanie wiedzy, kształtowanie umiejętności i postaw wychowanków do odpowiedniej w tym wieku aktywności dzieci, umożliwiają poznawanie świata w jego jedności i złożoności, wspomagają samodzielność uczenia się, inspirują do wyrażania własnych myśli i przeżyć oraz rozbudzają ciekawość poznawczą i motywację do dalszej edukacji.
Ważnym etapem w wychowaniu jest akceptacja przez dziecko określonej wartości. Dzieje się to wtedy, gdy przyjmuje ono daną wartość jako swoją. Akceptacja wartości daje dziecku poczucie przynależności do grupy osób, które wyznają podobne zasady, a więc np. grupy przedszkolnej. Efektem końcowym wychowania do wartości jest przestrzeganie ich przez dziecko w codziennym życiu, postępowanie zgodnie ze swoimi wartościami.
Pedagog Rafał Ryszka stworzył dziecięcy system wartości, który w formie zawartych pytań jest apelem do dorosłych.
– Skąd mam wiedzieć, co to są wartości – pokaż mi je wszystkie.
– Skąd mam wiedzieć, jak bronić swoich wartości – pokaż mi, jak się to robi.
– Skąd mam wiedzieć, co jest ważne – pokaż mi, co jest najważniejsze.
– Skąd mam wiedzieć, że wartości nabywa się od najmłodszych lat, a nie dopiero jak „dorosnę” – pokazuj mi dobre wartości od urodzenia, a nie czekaj na właściwy moment.
– Skąd mam wiedzieć, że pieniądze, sława, pośpiech to fałszywa droga – przecież pozwalasz mi słuchać bez przerwy, że to jest najważniejsze w życiu.
– Skąd mam wiedzieć, że złego przykładu nie dają mi „inni”, „ludzkość”, tylko TY. A jeśli od CIEBIE nauczę się dobrych zasad, – co obchodzi mnie zły przykład „ludzkości”.
– Przecież tego, co najważniejsze w życiu nie nauczę się z książek, oglądając telewizję, słuchając piosenek czy słuchając wszystkich dorosłych – tylko obserwując Ciebie.
Każdy z nas kieruje się w życiu jakimś systemem wartości. Zazwyczaj pragniemy przekazać go naszym dzieciom, pokazać jego dobro i znaczenie. Tak naprawdę jedynym sposobem na przekazanie im naszych zasad moralnych jest prawdziwe i autentyczne życie. Niezależnie od religii, filozofii czy światopoglądu istnieją uniwersalne wartości ważne dla każdego człowieka. Czasy, w których żyjemy, wymagają wychowania do wartości, ponieważ w społeczeństwie coraz rzadziej są one przestrzegane, tracą na znaczeniu. Obserwujemy coraz więcej przykładów nieprzestrzegania wartości uznawanych do niedawna za podstawowe: szacunek dla drugiego człowieka, jego poglądów, tolerancja dla inności, honor, prawdomówność. Coraz powszechniejsza staje się „mowa nienawiści”. W Internecie, dającym ludziom poczucie anonimowości, wszechobecny jest hejt. Obserwowane jest coraz większe przyzwolenie społeczne na takie zachowania. Dlatego niezwykle ważna rola edukacji polega na uczeniu dzieci wartości, postępowania zgodnie z nimi już w przedszkolu, dzięki czemu zapewni się naszemu społeczeństwu zmianę na lepsze w jego funkcjonowaniu.
W wychowaniu dzieci bardzo ważnym jest stworzenie w rodzinie klimatu porozumienia i dialogu. Przekazanie wartości powinno odbywać się w rodzinnej, pełnej miłości atmosferze. Dziecko rodząc się nie ma zakodowanego regulaminu, który uczy go moralnego postępowania. To rodzice przekazują mu wzorce zachowań w różnych sytuacjach życiowych. Mama i tata tłumaczą dziecku, które zachowania ich zdaniem są dobre, a które złe i dlaczego. Jak należy postępować, żeby nie krzywdzić innych i siebie samego. Najważniejszym sposobem trwałego przekazania dzieciom wartości jest własny przykład i harmonia między deklaracjami słownymi a życiem. Dziecko uczy się przede wszystkim przez naśladowanie. Obserwuje postępowanie mamy i taty, słucha co mówią, patrzy jak reagują. Dzieci przejmują hierarchię wartości od rodziców, którzy są dla nich najważniejszym przykładem. Dzieci kierują się nie tym, co rodzice mówią, ale tym jak postępują. Najważniejsza zasada: To co mówimy musi być spójne z tym co robimy. Słowo to tylko informacja, ale żeby mogło nabrać znaczenia, musi być powiązane z doświadczeniem. Rodzic, który wpaja (w mowie) dziecku wspaniałą wartość, jaką jest uczciwość, a jednocześnie jedzie z dzieckiem autobusem „na gapę” (bo przecież to tylko dwa przystanki), niech nie dziwi się, jak jego potomek również tak będzie pojmował uczciwość. Później tacy rodzice obwiniają dzieci za ich nieuczciwe postępowanie. Rodzice nie chcąc martwić dziecka, ukrywają przed nim swoje kłopoty. Dziecko widzi zatroskanych rodziców, ale kiedy ich pyta co się stało, otrzymuje odpowiedź: „Nic, wszystko jest w porządku. Idź sobie pograj na komputerze.” Jak ma ono zrozumieć taką sytuację? Jaką ma z tego wynieść naukę? Czy możemy takiemu dziecku przekazać wartość, jaką jest szczerość? Czy dziecko takie po pewnym czasie nie dojdzie do wniosku, że jeśli komuś dzieje się krzywda, to nie moja sprawa, zajmę się czymś przyjemnym? Przecież chcemy, żeby nasz potomek był osobą empatyczną, współczującą innym. Rodzice mają szansę dopiero wtedy przekazać dzieciom hierarchię wartości, kiedy sami prowadzą zgodnie z nią swoje życie. Są oni stróżami wartości w tym, często „trudnym” świecie, tworzą zrozumiałe reguły i czytelne zasady postępowania swoich dzieci. Jaką nasze dziecko wybierze drogę życia i jak sobie w nim poradzi, zależy przede wszystkim od tego, w jaki bagaż wartości go wyposażymy. Podkreślić więc należy z całą mocą, że wychowanie do wartości będzie tym skuteczniejsze, im bardziej oboje rodzice będą żyć życiem ukształtowanym według tych walorów. Wychowanie dziecka to bardzo trudne i odpowiedzialne zadanie. Człowiek, szczególnie ten mały lub młody potrzebuje pozytywnych wzorców by mógł w pełni rozwijać swoje człowieczeństwo. Zadaniem rodziców jest dać te pozytywne wzorce oraz wpoić swojemu dziecku dobre zasady, bo to one w obecnej chwili i w przyszłości, pomogą mu pokonać trudności i dokonać dobrych, wartościowych i odpowiedzialnych wyborów.
Literatura:
– K. Żuchelkowska, W stronę dobrej edukacji przedszkolnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2017
– H. Borowski, Wartość jako przeżycie, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie -Skłodowskiej, Lublin 1992.
– E. Płóciennik, Rozwijanie mądrości dziecka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016.
